Polikultur təsərrüfat
Polikultur təsərrüfat - İxtisaslaşması aydın nəzərə çarpmayan çoxsahəli kənd təsərrüfatıdır.
Təbii təsərrüfat
Təbii təsərrüfat — insanların mübadilə, bazara müraciət etmədən yalnız öz ehtiyaclarını ödəmək üçün məhsul istehsal etdikləri iqtisadiyyat. Lazım olan hər şey biznes bölməsində istehsal olunur. Təsərrüfatçılıq əmtəə istehsalının əksidir.
Təbii iqtisadiyyatın əsas xüsusiyyətləri onun regionlararası əmək bölgüsündə iştirakının əhəmiyyətsizliyi, istehsal vasitələri və işçi qüvvəsi ilə özünü təmin etməklə, xarici aləmdən iqtisadi təcrid olunmağa (avtarkiya) qədər, hamını qane etməyə demək olar ki, hamısı imkan verir) ehtiyacları öz resursları hesabına In hunting and gathering societies, resources are often, if not typically underused..
Cəmiyyətin məhsuldar qüvvələrinin inkişafı və regionlararası əmək bölgüsünün dərinləşməsi obyektiv olaraq maddi təsərrüfat təsərrüfatının əmtəə təsərrüfatı ilə əvəzlənməsi üçün şərait hazırlayır, burada istehsalçıların konkret bir məhsul istehsalı üzrə ixtisaslaşması getdikcə daha geniş əraziləri əhatə edir.
Quldar cəmiyyətində və feodalizmdə mübadilə və əmtəə-pul münasibətlərinin inkişafına baxmayaraq, təsərrüfatçılıq üstünlük təşkil edirdi. Feodal cəmiyyətində təsərrüfat təsərrüfatlarının hökmranlığı feodal parçalanmasını saxlamaq üçün ilkin şərtlərdən biri kimi çıxış edir .
Yer kürəsinin iqtisadi cəhətdən geridə qalmış ərazilərində (Asiya, Afrika, Latın Amerikası), avropalılar tərəfindən müstəmləkəçilikdən əvvəl qəbilə və ya feodal münasibətlərinin hökm sürdüyü yerlərdə natəmiz təsərrüfat bu günə qədər yaşamışdır. Müstəmləkə asılılığından qurtulan ölkələrdə XX əsrin ortalarında əhalinin 50–60%-i yaşayış və ya yarımnasosial təsərrüfatla məşğul olurdu.
İordaniyanın təsərrüfat sahələri
İordaniya orta səviyyəli inkişaf etmiş sənaye-aqrar ölkəsidir. Tarixən əkinçilik və heyvandarlıq ölkəsi kimi formalaşan İordaniya iqtisadiyyatında İkinci Dünya müharibəsi illərində bir qədər dirçəliş olmuşdur. Belə ki, ingilis müstəmləkəçiləri burada hərbi şəhər və anbarlar tikir, yollar və neft kəmərləri inşa edir, məhsuldar torpaqlardan maksimum dərəcədə istifadə edirdilər. Bu illərdə sənaye sahələri birtərəfli inkişaf edir, əsasən kustar sənətkarlığa, yeyinti və yüngül (toxuculuq) sənaye sahələrinə fikir verilir, əhalinin 70%-i kənd təsərrüfatında çalışırdı. Müstəqillik əldə olunduqdan sonra hökumət iqtisadiyyatın dirçəldilməsi üçün müəyyən addımlar atmağa başlayır, ilk növbədə xarici mütəxəssislər və kapitalın köməyilə mədən sənayesinin (əsasən fosforit çıxarılması və Ölü dənizdən müxtəlif duzların istehsalı) inkişafına diqqət artırılır. Sonrakı illərdə ərzaq məhsullarının yetişdirilməsinə xüsusi fikir verilir. XX əsrin 80-ci illərindən etibarən isə turizm ölkəyə böyük həcmdə valyuta gətirməyə başlayır. Əvvəllər sənaye müəssisələrinin əksəriyyəti paytaxt rayonunda cəmləşmişdirsə, sonrakı illərdə hökumət yeni-yeni mərkəzlər yaradır. İordaniyada mədən sənayesinin (fosforit və duz çıxarılması)inkişafı güclü kimya sənayesinin yaranmasına (fosfor gübrələri, yuyucu tozlar, müxtəlif növ sabun və s. istehsalı) səbəb olmuşdur.
Təsərrüfat fəaliyyətinin təhlili
Təsərrüfat fəaliyyətinin təhlili (TFT, ing. analysis of economic activity) — müəssisələrin təsərrüfat fəaliyyətinin səmərəliliyini artırmaq məqsədilə onların hərtərəfli öyrənilməsi üçün iqtisadi informasiyanın emalı üsullarının məcmusu.
Böyük Sovet Ensiklopediyasına görə təsərrüfat fəaliyyətinin təhlili müəssisələrin təsərrüfat fəaliyyətinin səmərəliliyini artırmaq məqsədilə hərtərəfli öyrənilməsidir .
BRE-də təsərrüfat fəaliyyətinin təhlili bir sıra metodlardan ibarət olan işinin və/və ya idarəetmə qərarlarının səmərəliliyini artırmaq məqsədilə müəssisələrin və fərdi sahibkarların istehsal-təsərrüfat fəaliyyətinin prosesinin və nəticələrinin hərtərəfli öyrənilməsi kimi iqtisadi məlumatların emalı üçün müəyyən edilir.
Təsərrüfat fəaliyyətinin təhlili aşağıdakı təhlil növlərini əhatə edir:
I. İdarəetmə təhlili:
1) biznes planlarının əsaslandırılmasında və monitorinqində təhlil:
biznes planlaşdırılması;
büdcə tərtibi (büdcə planlaşdırılması);
büdcənin icrasının təhlili (təxminlər).
2) marketinq təhlili:
marketinq təhlilinin standart üsulları:
- evristik üsul;
- trend metodu;
- statistik faktor təhlili.
marketinq təhlilinin xüsusi üsulları:
- giriş və çıxışın təhlili;
- test marketinqi;
- endirimlərin təhlili;
- SWOT analizi;
- portfel təhlili;
3) təsərrüfat fəaliyyətinin səmərəliliyinin hərtərəfli iqtisadi təhlili:
mikroiqtisadi təhlil;
makroiqtisadi təhlil:
- ətraf mühitin təhlili;
- iqtisadi fəaliyyətin sosial sferasının təhlili;
- müəssisənin xarici iqtisadi şəraitinin və əlaqələrinin təhlili.
4) istehsalın inkişafının texniki və təşkilati səviyyəsinin təhlili:
istehsalın elmi-texniki səviyyəsinin təhlili:
- istehsalın texniki səviyyəsinin təhlili;
- istehsal texnologiyasının səviyyəsinin təhlili;
- məhsulun keyfiyyətinin təhlili.
istehsalın və əməyin təşkili səviyyəsinin təhlili:
- istehsalın təşkilinin təhlili;
- əməyin təşkilinin təhlili.
müəssisə idarəetmə təşkilatının təhlili:
- idarəetmənin səmərəliliyinin təhlili;
- istehsal və idarəetmə işinin strukturunun təhlili;
- iş növbələrinin təhlili;
- iddia işlərinin təhlili;
- planlaşdırmanın təhlili, məhdudlaşdırılması və normalaşdırılması.
Adət hüququ
Adət hüququ – hüququn ən ilkin formasıdır. Dövlət və hüququn qarşılıqlı əlaqəsidir. İctimai mühitdə kortəbii surətdə yaranan və uzun müddət ərzində vərdiş halına keçən, dövlət tərəfindən bəyənilən və sanksiyalaşdırılan normaların məcmusu. Hakim təbəqənin mənafelərini ifadə edən adətlərin əsasında yaradılmışdır.
== Ümumi məlumat ==
Dünyəvi və tarixi təcrübə sübut edir ki, ümumi davranış qaydasının ifadə olunmasının başqa formaları da mövcuddur. Bir sıra ölkələrdə hüquq mənbələrinə yalnız normativ aktlar yox, həm də hüquqi adətlər, məhkəmə və hüquq presedentləri daxil edilir. Hüquqi adəti yəni adət hüququnu belə anlamaq lazımdır ki, o, dövlətdən asılı olmayaraq təşəkkül tapmış və cəmiyyət üzvlərinin şüurunda məcburi mahiyyət kəsb etmişdir. O yerdə ki, qanun susur, orada adət hüququnun təsiri başlayır.
Məsələn, inqilaba qədərki Rusiyanın tarixinə nəzər salsaq görərik ki, qanunların çatışmaması üzündən hakimlərin adət hüququna müraciət etmək ixtiyarı olmuşdur. Adət hüququ qanuna zidd olmamalıdır.
Ekologiya hüququ
Davamlı inkişafa keçid yalnız hərtərəfli əsaslandırılmış qanunun aliliyi və icra edilməsi təmin edilən, insanın və ekosistemin hüquqi müdafiəsi mövcud olan hüquqi dövlət şəraitində mümkündür.
== Ekoloji hüquq ==
Hüquq — cəmiyyətdə insanların münasibətini tənzimləyəli, müəyyən mənada dövlət tərəfindən müəyyən edilən və qorunan normaların məcmusudur. Hüquqi dövlətin yaranması kimi cəmiyyətin mövcudluğu sivilizasiya formasına keçid ilə əlaqədar yaranmışdır. İbtidai icma cəmiyyətində insanlar arasında münasibətlər normalarla həyata keçirilirdi, yəni təbii zəruriliyə əsaslanan adətlər vasitəsilə tənzimlənirdi. Sivilizasiyanın hələ ilk mərhələlərində bu normaları dəqiq formalaşdıran vƏ ciddi şəkildə gözləyən qanunlara ehtiyac yarandı.
Uzun müddət hüquq qanunlar şəklində dövlət hakimiyyətinin əlavəsi, davamı kimi mövcud olmuşdur. Qanunları dövlət müəyyənləşdirir, onların həyata keçirilməsini təmin edirdi.
Hüquq tam inkişafına və öz rolunun həyata keçirilməsinə yalnız demokratiya şəraitində çatır. Hüququn aliliyi təsdiq edilir, o dövlət hakimiyyəti üzərində yüksəlir, yəni hüquqi dövlət yaranır.
Hüquq demokratik cəmiyyət şəraitində:
dövlət hakimiyyətini əlaqələndirir və özünə tabe etdirir;
dərin əsaslanmalar əldə edir və ölkə konstitusiyasında möhkəmlənir;
müstəqil və güclü olan məhkəmə ilə birləşir.
Kommersiya hüququ
Kommersiya hüququ — kommersiya, və ya sahibkarlıq (biznes) hüququ ticarət, kommersiya, satışla məşğul olan şəxslərin və hüquqlarına, münasibətlərinə və hərəkətlərinə tətbiq olunan hüquq sahəsidir. O, mülki hüququn sahələrindən biri hesab olunmaqla bərabər, xüsusi və ümumi hüquqla bağlı məsələlərin tənzimlənməsini həyata keçirir.
Kommersiya hüququ özündə tapşıran və agent; quru və su yolu ilə daşınmalar; ticari gəmiçilik; qarantiya; dəniz, yanğın, həyat və qəza sığortası; qiymətli kağızlar və ortaqlıq kimi sahələri ehtiva edir. O, həmçinin, korporativ müqavilələr, əmək münasibətləri və istehlak mallarının istehsalı və satışını tənzimləmək üçün istifadə oluna bilər. Bir çox ölkələr, Azərbaycan da daxil olmaqla, özündə kommersiya hüququna dair normaları geniş şəkildə əks etdirən mülki məcəllələr qəbul etmişdir.
ABŞ-də kommersiya hüququ Konqres tərəfindən ştatlararası sahibkarlıq münasibətlərini tənzimləyən normalarla yanaşı, ştatların də öz səlahiyyətləri dairəsində oxşar münasibətləri nizamlayan daxili aktları mövcuddur. Kommersiya hüququ sahəsində vahid normativ akt yaratmağa bir neçə dəfə cəhd edilmişdir; bu cəhdlərdən ən uğurlusu isə bütün 50 ştatda (ştat qanunvericilikləri tərəfindən bəzi dəyişikliklərlə birgə), Kolumbiya Federal Mahalı və Birləşmiş Ştatların digər ərazilərində tətbiq olunan Vahid Kommersiya Məcəlləsinin qəbul edilməsi olmuşdur.
Müxtəlif tənzimləyici vasitələr biznesin, xüsusilə işçilər və müştərilərlə əlaqədar fəaliyyətin necə aparılmasına nəzarət edir. Şəxsi həyatla bağlı aktlar, Təhlükəsizlik barədə qanunlar (məsələn, ABŞ-də Əməyin Təhlükəsizliyi və Sağlamlıq Aktı), ərzaq və dərman vasitələri haqda qanunları nümunə kimi göstərmək olar.
== Mənbə ==
"Commercial Law: An Overview".
Konstitusiya hüququ
Konstitusiya hüququ — elminin predmeti konstitusiya qanunvericiliyi, obyekti isə konstitusiya hüquq münasibətləri olmaqla şəxsiyyətin, dövlətin və cəmiyyətin qarşılıqlı əlaqələrini tənzimləyir. Konstitusiya hüquqi dövlət hakimiyyəti orqanlarının strukturunu (quruluşunu), təşkili prinsiplərini, fəaliyyət qaydasını, ümumi səlahiyyətlərini, dövlətin insan və vətəndaşla münasibətlərini müəyyənləşdirir və bununla da inzibati hüququn başlanğıc mövqelərini təsbit edir.
Mövcud qanunvericiliyə uyğun olaraq hazırda hüququn, o cümlədən də Konstitusiya hüququnun mənbəyi normativ – hüquqi aktlardır.
Konstitusiya (dövlət) hüququ hüquqşünaslıqda üç aspektdə nəzərdən keçirilir: konkret dövlətlərin hüquq sahəsi kimi, elm kimi və ali təhsil sistemində tədris fənni kimi.
== "Konstitusiya hüququ" və "Dövlət hüququ" terminləri ==
Bəzən bu terminlər sinonim sözlər kimi qəbul olunsa da, nəzəriyyədə bu ifadələrə münasibət birmənalı deyil. Məsələn, almaniyalı konstitusionalist Konrad Hessenin fikrincə, konstitusiya dövlət quruluşunun müəyyən edilməsi ilə məhdudlaşmayıb, qeyri-dövlət həyat quruluşunun əsaslarını (nikah, mülkiyyət və s.) da əhatə etdiyi üçün "Konstitusiya hüququ" "Dövlət hüququ"ndan daha geniş məfhumdur. Digər tərəfdən konstitusiya hüququ dövlət hüququ ilə müqayisədə məhduddur, yəni "dövlət hüququ", məsələn, inzibati hüquq və prosessual hüququ da əhatə edir. Başqa sözlə, konstitusiya normalarının hüdudlarından kənara çıxan, dövlət idarəçiliyinin, inzibati və maliyyə hüququnun bir çox məsələlərinin daxil olduğu dövlət hüququnun obyekt dairəsi daha genişdir.
"Konstitusiya hüququ" və "Dövlət hüququ" terminlərindən hansının işlədilməsi doğrudur?
Bu terminlərdən hansının doğru olması məsələsinə konkret cavab vermək olmur.
Maliyyə hüququ
Maliyyə hüququ — subyekti dövlət funksiyalarının həyata keçirilməsi üçün zəruri olan dövlət maliyyəsinin (dövlət və yerli özünüidarəetmə fondlarının vəsaitlərinin) formalaşması və xərclənməsi ilə bağlı münasibətlər olan hüquq normalarının sistemidir.
Maliyyə hüququnun hüquq və hüquq elminin bir sahəsi kimi ayrılması əsasən postsovet dövlətləri üçün xarakterikdir. Romano-German hüquq ailəsi ölkələrində dövlət maliyyəsi tam hüquqlu ayrıca hüquq sahəsindən daha çox inzibati və ictimai hüquq çərçivəsində hüquqi tədqiqatların nisbətən müstəqil sahəsi kimi nəzərdən keçirilir.
== Predmeti ==
Maliyyə hüququnun predmetinə əsasən vergi münasibətləri və müxtəlif səviyyələrdə büdcələrin formalaşdırılması və icrası üzrə fəaliyyətlər (dövlət vəsaitlərinin xərclənməsi, onların məqsədyönlü və səmərəli istifadəsinə nəzarət) daxildir.
Sovet dövründə bank və sığorta sahəsində dövlət inhisarçılığı, o cümlədən valyuta inhisarı şəraitində müvafiq münasibətlərin tənzimlənməsi də maliyyə hüququna daxil edilirdi. İndi maliyyə hüququnun bir hissəsi kimi yalnız pul tədavülü və valyuta əməliyyatlarının tənzimlənməsinin nəzərə alınması nisbətən adi haldır, halbuki bank və sığorta işinin tənzimlənməsi mülki hüquq və inzibati hüquq elementləri olan mürəkkəb bir sahəyə çevrilmişdir.
== Xüsusiyyətləri ==
həm inzibati, həm də təşkilati münasibətlərin (məsələn, büdcə vəsaitlərinin ayrılması) və dövlət və özəl qurumların mülkiyyət münasibətlərinin (vergi öhdəlikləri kimi) tənzimlənməsi;
inzibati hüquqla sıx əlaqə: dövlət pullarının xərclənməsi istiqamətləri dövlət funksiyalarının icrasından ayrılmazdır;
inzibati qanunvericiliyin və doktrinanın inkişafının müasir tələblərdən geri qaldığı şəraitdə öz təbiətinə görə inzibati hüquqa aid olan prosedurların postsovet maliyyə hüququ çərçivəsində formalaşdırılması; məsələn, vergi yoxlamaları və vergi qanunvericiliyinin pozulmasına görə məsuliyyətə cəlb edilmə prosedurları belə formalaşdırıldı;
tənzimləmə predmetinin parçalanması: məsələn, vergi münasibətləri maliyyə hüququnun predmetinə daxil edilir, əks münasibətlər, məsələn, büdcədən sosial ödənişlərlə bağlı olanlar isə sosial təminat hüququ çərçivəsində nəzərdən keçirilir; dövlət maliyyəsinin formalaşması və xərclənməsi ilə bağlı münasibətlərin hüquqi mahiyyəti pul dövriyyəsinin və valyuta əməliyyatlarının tənzimlənməsindən əsaslı şəkildə fərqlənir.
== Ədəbiyyat ==
Нобель Петер. Швейцарское финансовое право и международные стандарты. М.: Инфотропик Медиа.
Mülkiyyət hüququ
Mülkiyyət hüququ — iqtisadi agentin müəyyən bir qadağan olunmamış və / və ya icazə verilən qərarlar sinifindən bir mal və ya bir qaynaq ilə əlaqədar qərar qəbul etmək hüququ. Qanuni olaraq mülkiyyət həm də bəzi mənbələrə və ya mallara sahib olmaq, istifadə etmək və sərəncam vermək qabiliyyəti kimi qəbul edilir. Mülkiyyət, istifadə və sərəncam mülkiyyətçinin ayrı-ayrı səlahiyyətləridir, bunlar birlikdə mülkiyyət hüququnun məzmununu təşkil edir . Mülkiyyət hüquqları həm hüquq elminin, həm də iqtisadiyyatın tədqiqat obyektidir, lakin mülkiyyətin iqtisadi tərifi həmişə qanuni ilə üst-üstə düşmür. Hüquq obyektinə ümumiyyətlə mülkiyyət deyilir.
Konvensiyaya görə əmlak termininə aid şərtlər
Daşınmaz və daşınar əmlaka aiddir
Mövcud əmlaka tətbiq edilir
Maddi fayda verən və fiziki əmlak olmayan aktivlərə tətbiq edilir
Mal və ya qaynaq heç kimin (sahibsiz) ola bilməz. Sahibsiz bir şey, sahibi olmayan və ya sahibi məlum olmayan bir şeydir və ya qanunlarda başqa bir hal nəzərdə tutulmayıbsa, mülkiyyətçi sahiblik hüququndan imtina etmişdir. Sahibsiz daşınar əşyaların mülkiyyəti, əldə edən resept sayəsində əldə edilə bilər, həmçinin aşağıdakı mülkiyyət rejimi mövcuddur.
Sahibinin dəqiq müəyyənləşdirildiyi, fərdi və ya institusional olduğu xüsusi mülkiyyət. Nümunə bir nəfərə məxsus bir mənzil ola bilər.
Müəllif hüququ
Müəllif hüququ (copyright – ingiliscə hərfi mənası köçürmə hüququ deməkdir) – insanların elm, ədəbiyyat və incəsənət sahələrində əldə etdikləri yaradıcılıq nəticələrinin istifadəsinin hüquqi münasibətlərini tənzimləyən qaydadır. Obyektiv mənada müəlliflik hüququ əsərlərin yaradılması və istifadəsi üzrə münasibətləri tənzimləyən hüquqi normaların məcmusudur və qorunma aləti kimi çıxış edir, subyektiv mənada isə öz-özlüyündə əsərlərin yaradıcılarına məxsus olan şəxsi (qeyri-əmlak) və əmlak (iqtisadi) hüquqlarıdır və bu hüquqlar müstəsna xarakter daşıyır.
Müəllif hüquqlarının pozulması müəllif hüququ təsdiqlənmiş hər hansı bir mülkiyyətdən hüquq
sahibinin icazəsi olmadan müəllif hüququ təsdiqlənmiş mülkiyyətin və ya işin təkrar istehsal, dəyişiklik edilmə kimi xüsusi haqlarını pozmaqla istifadəsini nəzərdə tutur.
Elektronik və audiovizual məhsulların icazəsiz təkrar istehsalı və yayılmasının ümumi adı piratlıq olaraq qəbul olunmuşdur (bu ifadənin tarixi ilk dəfə Daniel Defoenin 1703-cü ildə True-born Englishman əsərində "Bu Piratlar tərəfindən təkrarən çap olunurdu" cümləsini işlətməsilə başlanmışdır). Bu mənada qayda pozuntularınının "piratlıq" olaraq adlandırılması müəllif hüququnun yaranmasından bir qədər daha əvvəl baş vermişdir. Belə ki,1709-cu ildə yaranan və müəllif hüququ ilə bağlı ilk sayılan "Statue of Anne" fərmanına qədər 1557-ci ildə Stationer’s Company of London şirkətinin Kral Lisenziyası alması nəşriyyat sahəsində bu şirkətə inhisar imkani yaratmışdı. 1603 –cü ildə bu lisenziyadan kənardakı bütün fəaliyyətlər piratlıq olaraq tanınırdı.
Bu anlayışın istifadəsinin hüquqi bazasının yaranma tarixi elə həmin dövrlərə dayanır və günümüzə qədər daimi olaraq istifadə olunmaqdadır. Bir çox tənqidçilər bu tərz fəaliyyətlərin "piratlıq" adlandırılmasının aşağılayıcı oldugunu və haqsız olaraq onun bir çox daha ağır və pis əməllərlə bir tutulmasına qarşı olsalar da məhkəmələrdə müəllif hüquqlarının pozulması və "piratlıq" bir birini əvəz edə biləcək terminlər kimi işlədilir.
Müəllif hüquqlu məhsulların qeyri-qanuni yüklənməsi və MP3 formasında İnternetdə paylaşılması MP3 faylların kəşfi və İnternetin yaranmasından sonra hətta NAPSTER şirkətinin dağılması və RIAA (Amerika Audio-Visual Məhsullar Sənayesi Assosasiyası) tərəfindən qaldırılan bir çox məhkəmə işlərinə baxmayaraq günümüzdə ən gözəçarpan nümunə olaraq qalmaqdadır.
Müəlliflik hüququ
Müəllif hüququ (copyright – ingiliscə hərfi mənası köçürmə hüququ deməkdir) – insanların elm, ədəbiyyat və incəsənət sahələrində əldə etdikləri yaradıcılıq nəticələrinin istifadəsinin hüquqi münasibətlərini tənzimləyən qaydadır. Obyektiv mənada müəlliflik hüququ əsərlərin yaradılması və istifadəsi üzrə münasibətləri tənzimləyən hüquqi normaların məcmusudur və qorunma aləti kimi çıxış edir, subyektiv mənada isə öz-özlüyündə əsərlərin yaradıcılarına məxsus olan şəxsi (qeyri-əmlak) və əmlak (iqtisadi) hüquqlarıdır və bu hüquqlar müstəsna xarakter daşıyır.
Müəllif hüquqlarının pozulması müəllif hüququ təsdiqlənmiş hər hansı bir mülkiyyətdən hüquq
sahibinin icazəsi olmadan müəllif hüququ təsdiqlənmiş mülkiyyətin və ya işin təkrar istehsal, dəyişiklik edilmə kimi xüsusi haqlarını pozmaqla istifadəsini nəzərdə tutur.
Elektronik və audiovizual məhsulların icazəsiz təkrar istehsalı və yayılmasının ümumi adı piratlıq olaraq qəbul olunmuşdur (bu ifadənin tarixi ilk dəfə Daniel Defoenin 1703-cü ildə True-born Englishman əsərində "Bu Piratlar tərəfindən təkrarən çap olunurdu" cümləsini işlətməsilə başlanmışdır). Bu mənada qayda pozuntularınının "piratlıq" olaraq adlandırılması müəllif hüququnun yaranmasından bir qədər daha əvvəl baş vermişdir. Belə ki,1709-cu ildə yaranan və müəllif hüququ ilə bağlı ilk sayılan "Statue of Anne" fərmanına qədər 1557-ci ildə Stationer’s Company of London şirkətinin Kral Lisenziyası alması nəşriyyat sahəsində bu şirkətə inhisar imkani yaratmışdı. 1603 –cü ildə bu lisenziyadan kənardakı bütün fəaliyyətlər piratlıq olaraq tanınırdı.
Bu anlayışın istifadəsinin hüquqi bazasının yaranma tarixi elə həmin dövrlərə dayanır və günümüzə qədər daimi olaraq istifadə olunmaqdadır. Bir çox tənqidçilər bu tərz fəaliyyətlərin "piratlıq" adlandırılmasının aşağılayıcı oldugunu və haqsız olaraq onun bir çox daha ağır və pis əməllərlə bir tutulmasına qarşı olsalar da məhkəmələrdə müəllif hüquqlarının pozulması və "piratlıq" bir birini əvəz edə biləcək terminlər kimi işlədilir.
Müəllif hüquqlu məhsulların qeyri-qanuni yüklənməsi və MP3 formasında İnternetdə paylaşılması MP3 faylların kəşfi və İnternetin yaranmasından sonra hətta NAPSTER şirkətinin dağılması və RIAA (Amerika Audio-Visual Məhsullar Sənayesi Assosasiyası) tərəfindən qaldırılan bir çox məhkəmə işlərinə baxmayaraq günümüzdə ən gözəçarpan nümunə olaraq qalmaqdadır.
Patent hüququ
Patent hüququ – hüquq sahəsi; bu sahənin normaları ixtiralara patent verməklə onların hüquqi mühafizəsi sistemini müəyyən edir. İxtiralarla əlaqədar hüquq münasibətlərini nizamlayan xüsusi qanunlar patent hüququnun əsas mənbəyidir; Patent hüququ patent sahibinə texniki yeniliyin təcrübədə tətbiqinə sərf etdiyi məsrəfləri ödəmək, habelə qoyulmuş kapitaldan mənfəət götürmək imkanı verir. Patent hüququnun əsas məzmununu patent sahibinin hüquqlarını, onların bütünlükdə və ya bir hissəsinin başqasına verilməsi qaydasını, həmçinin hüquqların pozulması nəticələri-ni müəyyən edən normalar təşkil edir. Patent hüququ həmçinin patent almaq üçün sifariş vermə qaydasını və patent haqqında mübahisələrin həlli qaydasını nizamlayır. Patent hüququnun əsas mənbəyi ali qanunverici orqanın qəbul etdiyi xüsusi qanunlardır.
R. Əliquliyev, S. Şükürlü, S. Kazımova. Elmi fəaliyyətdə istifadə olunan əsas terminlər. Baki, İnformasiya Texnologiyaları, 2009, 201 s.
Roma hüququ
Roma hüququ — Qədim Roma hüquqları toplusudur.
İndi mövcud olan hüquq normaları birdən-birə yaradılmamışdır. Bu çox uzun sürən bir prosesin məhsuludur. Hüquq normaları səhvlər, təcrübələr və sınaqlar nəticəsində formalaşmış və təkmilləşmişdir. Tarixən belə gətirmişdir ki, indiki müasir hüquq normalarının əsası qədim "Roma hüququ"ndan götürülmüşdür.
Müasir dövrdə hər bir ölkənin öz hüquq sistemi mövcuddur. Bu hüquq sisteminin əsas normaları bütün ölkələrdə oxşardır. Fəaliyyətdə olan bu hüquq normalarına yerli adət-ənənələr və cəmiyyət münasibəti normaları da daxil edilir.
"Roma hüququ"nda əsasən, quldarların və varlıların hüquqları daha çox qorunurdu. Buna görə də "Roma hüququ" həm də "Sinfi hüquq" adlandırılırdı.
Rəqabət hüququ
Rəqabət, və ya antiinhisar, hüquq — iqtisadi cəhətdən güclü şirkətlərin sahibkarlıq fəaliyyəti və müqavilə azadlığının məhdudlaşdırılmasına yönəlmiş hüquqi normalar, qaydalar toplusu. Ən ümumi məhdudiyyətlər kartellərin və ya digər qiymətlərin saxlanması və bazarın bölüşdürülməsi mexanizmlərinin yaradılmasını nəzərdə tutur; satıcının qiymətə təsir etmək qabiliyyətini əhəmiyyətli dərəcədə artıra bilən əsas birləşmələr və hərəkətlər. Hazırda dünyanın əksər ölkələrində antiinhisar qanunları mövcuddur.
Antiinhisar qanununun tərəfdarlarının fikrincə, o, istehlakçıların iqtisadi maraqlarını qoruyur və iqtisadi inkişafı təşviq edir. Müxaliflərin fikrincə, antiinhisar qanunvericiliyi mülkiyyət hüquqlarının pozulması sistemidir və çox vaxt və ya adətən istehlakçılar və bütövlükdə iqtisadiyyat üçün mənfi nəticələrə gətirib çıxarır. Müasir hüquq doktrinasında sahibkarlıq hüququ kursunda öyrənilən “Rəqabət hüququ” anlayışı önə çəkilir.
Eyni zamanda, son vaxtlar rəqabət qanunvericiliyinin təcrid olunması tendensiyası müşahidə olunur. Və biz yeni hüquq sahəsinin formalaşmasından danışmasaq da, yeni qanunvericilik sahəsinin formalaşmasından danışmaq olar. Rəqabət hüququnun biznes hüququndan ayrılması təhsil sahəsində də baş verir.
Müasir tarixdə ilk antiinhisar qanunu 1889-cu ildə Kanadada qəbul edilmişdir.
Seçki hüququ
Seçki hüququ — iki əsas mənası olan hüquqi anlayış:
Obyektiv seçki hüququ — vətəndaşlara seçkilərdə iştirak etmək hüququnun verilməsi qaydasını və seçkili hakimiyyət orqanlarının formalaşdırılmasını tənzimləyən hüquq normalarından, qanunla təsdiq edilmiş qaydalardan və praktikada müəyyən edilmiş adətlərdən ibarət konstitusiya hüququnun alt sahəsi. Buna yanaşmada əsas baxış bucağı onun konstitusiya hüququnun bir alt qolu kimi başa düşülməsidir.
Subyektiv seçki hüququ — dövlət vətəndaşlarının seçmək (aktiv seçki hüququ) və seçilmək hüququ (passiv seçki hüququ).
Hüquqi şəxslərin idarəetmə və nəzarət-təftiş orqanlarının formalaşdırılması qaydası seçki hüququ normaları ilə tənzimlənmir, korporativ hüququn normativ aktlarına daxil edilir.
Su hüququ
Su hüququ — suyun bir resurs kimi mülkiyyəti, nəzarəti və istifadəsi ilə bağlı hüquq sahəsi. Bu, ən çox mülkiyyət hüququ ilə bağlıdır və suyun keyfiyyətini tənzimləyən qanunlardan fərqlənir.
Hammurapi qanunları su məsələlərinə toxunan ən erkən yazılı qanunlardan biri idi və bura sudan istifadənin idarə edilməsi də daxildir. Qədim Mesopotamiyada bu qanunların yazıldığı dövrdə ətraf ərazilərdə qurulmuş sivilizasiyalar sağ qalmaq üçün Dəclə və Fərat çaylarından asılı idilər. Nəticədə, liderlər suya olan ehtiyaclarını təmin etmək üçün mürəkkəb kanal və suvarma sistemlərini inkişaf etdirməli olmuşdular. Qanun təxminən 3,800 il əvvəl Babil çarı Hammurapi tərəfindən hazırlanmışdır.
Hildering, A. (2004), International Law, Sustainable Development and Water Management, Eburon Academic Publishers, Delft, The Netherlands, 2004
International Law Association Water Resources Committee (2004), Final Report presented at the Association's 2004 Conference in Berlin
UNEP (2002), Vital Water Graphics — An Overview of the State of the World's Fresh and Marine Waters. UNEP, Nairobi, Kenya.
Sax, J. L., et al.. Legal Control of Water Resources: Cases and Materials (4th edition).
Dövlət hüququ
Dövlət hüququ — hüquqi şəxslərlə hökumət arasında, dövlət daxilində müxtəlif institutlar arasında, hökumətin müxtəlif qolları arasında, habelə cəmiyyətə birbaşa aidiyyəti olan şəxslər arasında münasibətləri tənzimləyən hüquq hissəsidir. Dövlət hüququ konstitusiya hüququndan, inzibati hüquqdan, vergi hüququndan və cinayət hüququndan, eləcə də bütün prosessual hüquqdan ibarətdir. Fərdlər arasında münasibətlərə aid qanunlar xüsusi hüquqa aiddir.
Dövlət hüququnun idarə etdiyi münasibətlər asimmetrikdir və qeyri-bərabərdir. Dövlət orqanları (mərkəzi və ya yerli) şəxslərin hüquqları ilə bağlı qərarlar qəbul edə bilər. Bununla belə, qanunun aliliyi doktrinasının nəticəsi olaraq, hakimiyyət orqanları yalnız qanun çərçivəsində hərəkət edə bilər. Hökumət qanuna tabe olmalıdır. Məsələn, inzibati orqanın qərarından narazı qalan vətəndaş məhkəməyə müraciət edə bilər.
Dövlət hüququ və xüsusi hüquq arasındakı fərq Roma hüquqşünası Ulpianın (təxminən 170 – 228) ilk dəfə qeyd etdiyi Roma hüququna gedib çıxır. Daha sonra həm mülki hüquq ənənəsinə sadiq qalan ölkələrin, həm də ümumi hüquq ənənəsinə sadiq qalan ölkələrin hüquq sistemlərini görmək olar.
Hesablama hüququ
Hesablama hüququ — hüquqi arqumentasiyanın (insanlar və ya kompüterlər tərəfindən) mexanikləşdirilməsi ilə məşğul olan hüquq informatikasının bir bölməsidir. O, açıq davranış problemlərini vurğulayır və gizli davranış qaydalarını nəzərə almır. Nəzərə almaq lazımdır ki, cəmiyyət daxilində qanunların müəyyən edilməsində kifayət qədər ciddilik səviyyəsinə sadiqlik var ki, icra tam avtomatlaşdırıla bilsin.
Nəzəri nöqteyi-nəzərdən hesablama hüququ tamamilə hüquqi pozitivizm doktrinasının ərazisi daxilindədir. Ciddi şəkildə müəyyən edilmiş qanunlara diqqət yetirilməsi nəzərə alınmaqla, hesablama hüququ qanunların az-çox hərfi mənada qəbul edildiyi mülki hüquq çərçivəsində daha çox tətbiq edilir. Hesablama hüququ ümumi hüquqa əsaslanan hüquq sistemlərinə daha az tətbiq edilir və bu, dəqiqləşdirilməmiş normativ mülahizələrə daha çox yer verir. Bununla belə, ümumi hüquq qanunvericiliyində belə, hesablama hüququ kateqoriyalı qanunlara münasibətdə və presedent hüququn müəyyən de-fakto qaydaların yaradılmasına səbəb olduğu hallarda aktuallığını saxlayır.
Praqmatik nöqteyi-nəzərdən hesablama hüququ, uyğunluq testi, hüquqi planlaşdırma, tənzimləmə təhlili və s. kimi faydalı hüquqi hesablamalar apara bilən kompüter sistemləri üçün əsas kimi vacibdir. Bu cür bəzi sistemlər artıq mövcuddur..
Öhdəlik hüququ
Öhdəliklər qanunu — geniş mənada daxili və ya xarici şəraitin doğurduğu vəzifənin yerinə yetirilməsi zərurəti.
Hüquqi mənada bu, bir tərəfin (borclunun) digər tərəfin (kreditorun) xeyrinə müəyyən hərəkətlər etməyə və ya müəyyən hərəkətlərdən çəkinməyə borclu olduğu nisbi mülki hüquq münasibətidir.
Belə hərəkətlər ola bilər: müəyyən əmlakın təhvil verilməsi, işlərin görülməsi, xidmətlərin göstərilməsi, pulun ödənilməsi, habelə digər hərəkətlər. Xeyrinə belə hərəkət edilməli olan kreditor borcludan öz öhdəliyinin icrasını tələb etmək hüququna malikdir.
Bu mənada öhdəliklər qanunla bütün şəxslər üçün nəzərdə tutulmuş hüquqi öhdəliklərdən fərqləndirilməlidir. Şəxsin hər bir hüququ həmişə digər şəxslərin bu hüquqa hörmət etmək, onun sahəsinə müdaxilə etməmək və belə müdaxilə olduqda bu hüquqlara dair xüsusi qaydalara uyğun cavab vermək öhdəliyinə (qanunla müəyyən edilmiş öhdəlik) eləcə də hüquq pozuntuları ilə bağlı uyğun gəlir.
İdman hüququ
İdman hüququ — idman sənayesində idmançıların, klubların, komanda sahibi şirkətlərin, milli və beynəlxalq federasiyaların, Beynəlxalq Olimpiya Komitəsinin və müvafiq dövlət qurumlarının idman fəaliyyətləri və hadisələri ilə bağlı münasibətlərini əmək hüququ və əmək hüququ kimi hüquq sahələri ilə əlaqələndirərək tənzimləyir. İdman azadlığını nəzərə alan rəqabət hüququ qaydalardan ibarət unikal hüquq sahəsidir.
İdman hüququ ümumiyyətlə idmanla bağlı sponsorluq müqavilələrini, yayım təşkilatları ilə müqavilələri, idman təşkilatları tərəfindən işə götürülən heyətlə bağlı mübahisələri, idman təşkilatları arasında yaranan problemlərlə bağlı mübahisələri və idmanı tənzimləyən orqanlar tərəfindən idmançılara verilən intizam cəzaları ilə bağlı mübahisələri əhatə edir.
İnformasiya hüququ
İnformasiya hüququ — informasiya sahəsində münasibətlərin hüquqi tənzimlənməsi sistemidir, yəni Rusiya inzibati hüququnun və mülki hüququnun bir alt sahəsi, habelə bu sahədə elm və akademik intizamdır.
İnformasiya hüququ bir elm kimi inzibati hüququn bir alt sahəsi kimi informasiya hüququ, onun predmeti, metodları, informasiya münasibətlərinin hüquqi tənzimlənməsi prinsipləri, inkişaf tarixi, əsas institutları, hüquq normalarının müqayisəli hüquqi təhlili haqqında elmi biliklər sistemidir. və xarici ölkələrin informasiya sferasında sosial münasibətlər. Və bu elm özünün formalaşmasının ilkin mərhələsindədir.
İnformasiya hüququ akademik bir fən kimi müvafiq təhsil müəssisələrində, ilk növbədə hüquqi olanlarda oxumaq üçün məcburi olan informasiya hüququ haqqında biliklər sistemidir.
İnformasiya hüququ mürəkkəb hüquq sahəsidir. Son vaxtlara qədər informasiya hüququ inzibati hüququn alt sahəsi idi. İnformasiya hüququnun bir alt bölməyə ayrılması bütün elm adamları tərəfindən tanınmadı və nisbətən yaxınlarda baş verdi. Öz növbəsində onun yeni hüquq sahəsi kimi özünü tam təsdiqləməyə vaxtı yox idi
İnformasiya hüququ anlayışı hüquq sahəsidir, informasiyanın dövriyyəsi, informasiya ehtiyatlarının formalaşdırılması və istifadəsi, informasiya sistemlərinin yaradılması və fəaliyyəti ilə bağlı informasiya sahəsində ictimai münasibətləri tənzimləyən hüquq normalarının məcmusudur. vətəndaşların, təşkilatların, dövlətin və cəmiyyətin informasiya ehtiyaclarının təhlükəsiz şəkildə ödənilməsi.
Əşya hüququ
Əşya hüququ — Mülki hüququn bir sahəsidir və ümumiyyətlə Mülki Məcəllənin 4-cü kitabında tənzimlənir. İnsanların əşyalar üzərində mütləq hüquqlarını (əşya hüquqlarını) tənzimləyir. Əşya müstəqil obyekt kimi maddi varlıqdır.
Mülkiyyət hüququ mallar üzərində ən geniş və qeyri-məhdud real hüquqdur. Məhdud daşınmaz hüquqlar servitut hüququ, girov hüququ və daşınmaz əmlakdan yaranan hüquqlardır. Şəxsi servitutlar uzufrukt, tikinti hüququ və yaşayış hüququdur. Digər əmlak hüquqlar borclunun və ya üçüncü şəxslərin əmlakı üzərində girov hüququdur və daşınmaz/daşınar kimi ikiyə bölünür. İpoteka daşınmaz əmlakın girovuna daxildir.
Mallar üzərində hüquqlar sahiblik və torpaq reyestri anlayışları ilə izah olunur. Sahiblik, insanın əşyalar üzərində onun sahib olmaq iradəsinə əsaslanan əməliyyat hökmranlığıdır.
AB hüququ
Avropa İttifaqı hüququ — Üzv dövlətlərin milli qanunları ilə bərabər yeganə məhkəmə sistemidir. Avropa Birliyinin qanunları, üzv ölkələrin bir çox sahələrdə, xüsusən də Avropanın ümumi bazarındakı qanuni qaydalarını üstələyir. Avropa Birliyinin müqavilələr vasitəsilə yayımladığı qanunlar bütün üzv ölkələrin daxili qanunlarına birbaşa təsir edir və bütün ölkələr üçün məcburidir. Avropa İttifaqına daxil olmaq üçün mütləq assosiasiya qanunlarına riayət etmək lazımdır.
== Avropa İttifaqında hüquqi sistem ==
Avropa Birliyinin hüquqi sistemi cəmiyyətin nizamnamələrinə, rəhbər prinsiplərə və qərarlara uyğun olaraq təsnif edilən qaydaları əhatə edən bir çox hüquqi prosedurlardan ibarətdir. İttifaq tərəfindən bağlanmış müqavilələr bütün qanunvericilik orqanları və onların əməliyyatları üçün əsasdır və müxtəlif sahələrdə qanunların qəbul edilməsinin müxtəlif üsullarını ifadə edirlər. Avropa Birliyinin qanunverici prosedurlarının ən əhəmiyyətli xüsusiyyəti, üzv dövlətlərdən biri və ya parlament üzvləri tərəfindən deyil, demək olar ki, hər zaman Avropa Komissiyası tərəfindən təklif oluna bilməsidir. Digər iki vacib element isə Avropa Parlamentinə hazırlanmış qanun layihəsinə veto qoymaq hüququnun ortaq qərar qəbuletmə mexanizmi və parlamentin birlik liderləri ilə bağlı olmayan təklif və tənqidlər edə bilməsidir. Bir çox hallarda layihələr Sammitdə təsdiqlənməlidir.
1) Çörçilin Sürix Uni-də çıxışı – 1946-cı il : “Av.BŞ”
(Çörçill çıxışda: sülh və firavanlıq o zaman mövcud ola bilər ki, Alm.
Ai hüququ
Avropa İttifaqı hüququ — Üzv dövlətlərin milli qanunları ilə bərabər yeganə məhkəmə sistemidir. Avropa Birliyinin qanunları, üzv ölkələrin bir çox sahələrdə, xüsusən də Avropanın ümumi bazarındakı qanuni qaydalarını üstələyir. Avropa Birliyinin müqavilələr vasitəsilə yayımladığı qanunlar bütün üzv ölkələrin daxili qanunlarına birbaşa təsir edir və bütün ölkələr üçün məcburidir. Avropa İttifaqına daxil olmaq üçün mütləq assosiasiya qanunlarına riayət etmək lazımdır.
== Avropa İttifaqında hüquqi sistem ==
Avropa Birliyinin hüquqi sistemi cəmiyyətin nizamnamələrinə, rəhbər prinsiplərə və qərarlara uyğun olaraq təsnif edilən qaydaları əhatə edən bir çox hüquqi prosedurlardan ibarətdir. İttifaq tərəfindən bağlanmış müqavilələr bütün qanunvericilik orqanları və onların əməliyyatları üçün əsasdır və müxtəlif sahələrdə qanunların qəbul edilməsinin müxtəlif üsullarını ifadə edirlər. Avropa Birliyinin qanunverici prosedurlarının ən əhəmiyyətli xüsusiyyəti, üzv dövlətlərdən biri və ya parlament üzvləri tərəfindən deyil, demək olar ki, hər zaman Avropa Komissiyası tərəfindən təklif oluna bilməsidir. Digər iki vacib element isə Avropa Parlamentinə hazırlanmış qanun layihəsinə veto qoymaq hüququnun ortaq qərar qəbuletmə mexanizmi və parlamentin birlik liderləri ilə bağlı olmayan təklif və tənqidlər edə bilməsidir. Bir çox hallarda layihələr Sammitdə təsdiqlənməlidir.
1) Çörçilin Sürix Uni-də çıxışı – 1946-cı il : “Av.BŞ”
(Çörçill çıxışda: sülh və firavanlıq o zaman mövcud ola bilər ki, Alm.